ХАЛЬМГУД

Хальмгуд (тууҗинәр «өөрднр» болдмн) будда бурхнд шүтдг моңһл келн улсин негнь. Хальмгуд Моңһл орн-нутг деед болн дорд әңгд хувагдсна хөөн XV-гч зун җилин түрүн өрәлд үлмәд эс бәәдг келн әмтн болҗ тохрсмн. Энүнә өмн цагт эдн XIII-гч зун җил Чиңгс хаана үүдәсн моңһлын орн-нутгин нег әңгнь болдг бәәсмн. XVI-гч зун җилин хойрдгч әңгд Зүңһарт нүүһәд йовдг өөрднрин ик зунь әрәсәһүр нүүсмн. Арвн зурһадгч зун җилин чилгчәр эдн игәрән ирцхәҗ. Иигәд, әрәсән Европин әңгд хальмгудын шин тууҗ эклнә. XVII-гч зун җилин Эклцәр хальмгуд эврә дурарн Әрәсәд орҗ өгсмн. Эн йовдл- политическ йовдл: һазр - усан харсх, дәкәд болхла, хальмгудт болн орсмудт өмн меҗә һатц әәмшг бәәснә учрар. Хальмгин хаана цагт күчән негдүләд, өшәтнәс һазран харсна. Эврәннь дотр – дундын кергүд күцәлһндән хальмгуд сул, үлмә уга бәәсн болдг. Хальмгудын ик зунь Зүнһарур (Китдүр) хәрү нүүснә учрар Хальмг Таңһч цаг зуур (Әрәсә дотр) үлмә уга бәәлһән геесмн. Зуг урдк кевәр бәәдгән XIX-гч зун җил тохрасн болдг.

Хальмг келн талын келн улс дунд - Деед орн-нутгудт харһдг хойр келнә социальн болн коммуникативн диг, бәәрн улсин болн макропосредник болдг улсин келнә хоорндк хәрлцәни эв-арһ болна. Ахлгч улсин келн һоллгч болсар, баһ келн улсин келиг җисүләд шахҗ һарһна гих хәләц бәәдг. США-н баһ келн улсин келнә хөв иим. Һурвдгч үйдән эн улс төрскн келән геецхәнә. Тууҗин, социальн, географическ, экономикин болн политикин олн зүсн бәәдләс хальмг келнә төлҗлт үзгднә энүнд үлмәһән хальдадг социальн йовдлмуд тодрхалгдна; талын келн улс дунд бәәдг келнә төлҗ медгдсн деерән демографическ болн коммуникативн күчнә чинр кел олзлһнд тодрхалгдна. Социальн фактормудас иш авч келнә ассимиляц болна. Эннь йирин тиим болдг: баһ келн талдан социальн-экономикин авъяста келн улс дунд бәәсәр болдг. үүнд чинртә болдгнь олн-әмтс дунд бәәдг баһ келнә демографическ күчн. Номтнрин хәләцәр болхла, самоидентификац хадһллһнд келн расов факторас, конфессиональн идентичностяр болхнь илркгч фактор болхш.

Һазадын орна хальмгудт һурвн зокал бәәдг: Төрсн һазрасн хол бәәҗ, төрскн келән мартх зөв уга, эврәннь тууҗан болн бурхн-шаҗан мартх зөв уга. Кемр эн һурвн герәснәс иштә келн мартгдхла, әәх юмн уга, зуг дарук хойр герәсд хадглгдх зөвтә.

Хальмг келн моңһл яста улсин деед үзгин келнә әңгд орна. Хальмг келнә бичгин заңшал 1640-гч җиләс авн эклнә. Өөрдин олна болн политическ үүлдәч Зая-Пандит келн-улсин «Тод бичг» үүдәсн болдг. Урднь хальмгуд моңһлын хуудм бичг олзлдг бәәҗ. өдгә цагт хальмг келн социальн болн тууҗин учрас иштә Нарт делкән олн зүсн һазрт тархагдсмн. Эндр өдр хальмгудын һоллгч әңгнь Әрәсәд, Хальмг Таңһчд бәәдг (146 миңһн күн), Әрәсә һатц бәәдг хальмгуд болхла, эсго нигтәр Китд (Синьцзян-Уйгурск автономн округ, 160 миңһн күн), Кыргызтанд (Иссык-Куль нуурин өөр-5 миңһн алд күн), ик биш багар хальмгуд Деед Европд болн Америкд (2 миңһн алд күн) бәәнә.

Шинҗәнә хальмгуд Шинҗәнд, Китдин орн-нутгин нег захд (орчулврар «шин һазр») хальмгуд эндр өдр күртл нигтәр 19 селәнд, 59 әңгд хувагдсар бәәнә. 1998-гч җил Синьцзянь-Уйгурск автономн округд ут тооһар-17 473 500, хальмгуд 160 200 күн тоота болдг. Государственн келн- китд, болв, закаһар болхла, баһ келн улсин келн тус-тустан эврә автономдан бас төлҗх зөвтә.

1934-гч җил болсн Синьцзянск революцин хөөн өөрднр хуучн хальмг (Тод бичг) дасдг болцхаҗ. Эндр өдр Синьцзәнд Тод бичгәр һурвн газет болн һурвн журнал һарна.

Синьцзяна педагогическ университетд хальмг келнә болн литературин әңг бәәнә. үрмч балһснд өдр болһн радиоһар хальмг келәр шин зәңг, реклам, художественн соңсхврмуд өггднә. Байнһолд, Борталд, Ховгсәәрд хальмг келәр телепередач бас өггднә. Синьцзяна хальмгуд сәәнәр хальмг келән медцхәнә. Синьцзяна хальмгудын келнд китдин келнәс олзлгдсн оруд үгмүд олн.

Иссык-Кулин хальмгуд Кыргызтанд, Иссык-Куль нуурин өөр, дөрвн әәмгт - Чельпекд бәәх Бишкек, Таш-Кия, Бурмя-Суу, Бүрү-Баш- балһсдын деед үзгт Текес-талхас ирсн Иссык-Куулин хальмгуд бүүрлнә. Эдн зун җил хооран нүүҗ ирцхәсмн. Эдниг талданар чигн келцхәнә: Хар-һолын болн хар-хальмгуд. Кыргызтана Иссык-Кульск областьд 1989-гч җил болсн әмтнә то авлһар 4 628 күн болҗ һарсмн. Хар-хальмгудас 111 күн эврә уул хальмг келән сән медцхәнә. Хальмг кел шинҗлдг улсинәр болхла, хар-хальмгудын келн-хальмг келнә онц говор болҗ һарчана. Түрк келн улс заагт удан бәәлһн хар-хальмгудын келнд болн сойлд үлмәһән хальдаҗ. Иссык-Куулин хальмгуд нег һазрт бәәдг кесг улсин кел меддг деерән ислам бурхнд шүтцхәнә.

Хальмг келн өрк-бүлин, бәәдл-җирһлин тускар нурһлҗ ах үй улсин хәрлцәнәс давхш, наадк общественн функцс болхла, киргиз болн орс келәр теткгднә. Эрдм-сурһульд хальмг келн олзлгдхш. Бичмр үүдәврмүдчн эн келәр уга. Һанцхн күүндлһнә келн бәәнә, эн келәр нурһлҗ ах үйин улс келцхәнә. Хамгин түрүн Иссык-Куулин хальмгуд мультилингвы болҗ һарчана: эдн киргиз, хальмг, орс келәр күүндцхәнә болн талдан түрк келмүд бас меднә.

Деед Европин болн Америкин хальмгуд Хальмгуд цөөкн багмудар США-д,Францд, Канадт, Чехьт бәәнә. Хальмгуд түрүн болҗ XX-гч зун җилд ирсмн. Тедн дунд сурһультань олн бәәсмн. Төрскн һазрасн хол бәәвичн, тедн эврә келән, сойлан мартлго хадһлҗ. 1920-1940-гч җилмүдт Чехьт болнФранцд бәәсн хальмгуд «Улан Залата», «Хоңх», «Цаһан өвснә дольган» гидг журналмуд барас һардг бәәҗ, литературин болн фольклорин үүдәврмүд барлгдад, хальмгуд дунд тархагдҗ йовҗ. һазадын орна хальмгудас сурһультань номин халхар үүдәгдсн шинҗлтчн барлҗ йовҗ. Өдгә цагт хальмг келн Деед орн-нутгудын болн Америкин хальмгуд дунд бәәдл-җирһлднь олзлгдна. Болв, эдн хальмг келән цеврәр келхш, оруд үгмүд олн. Җирһлин некврлә ирлцүләд, һазадын орна хальмгуд хойр келнәс авн дөрвн кел медцхәнә. Тегәдчн, эднә келнд талын келн улсин келнәс орсн үгмүд бәәдгнь учрта. Ах үйин улс баһчудт төрскн келән дасххар гүҗрнә, болв баһчудын цөнь хальмгар күүнднә. Америкин хальмгуд өдр-бүүрин хәрлцәнд англь келн олзлгдна. Өдгә цагт Деед орн-нутгудт хальмг келәр периодик барлгдхш, хальмг келн радио болн телевиденәр соңсгдхш. Тегәд, хол бәәх һазадын ордудт XX-гч зун җилин сүл арвад җилмүдт хальмг келн мартгдхин өмн-өргнд бәәнә. Зуг Әрәсән хальмгуд Әрәсән Европин әңгд эврә Таңһчта, хальмг келн Хальмг Таңһчд государственн келмүдин негнь болна.

Әрәсән хальмгуд (Хальмг Таңһч) Иҗл һолын хальмгудын тууҗ XVII-гч зун җилин эклцәс авгдна(1609), хальмгуд эврә дурар Әрәсәд орҗ өгснә цагас эклнә. Эднә җирһлнь һашута. 1943-гч җил хальмгуд Сталинә эрк шиллә харһад, Әрәсән олн зүсн һазрур, нурһлҗ Сиврүр, әңг-әңгәр туугдсмн. 13 җил төрүц даслт уга аһарт, талын келн улс заагт, теднә шаҗна болн сойлын эргнд-цуг эн хамг хальмгудын гражданск болн күмни зөв дорацулһн бәәсмн. Эн йовдл экономикин болн сойлын залһлда таслсмн, болв энүнәс дор болснь-келн улсин заңшал болн хальмг келнә чинр баһрлһн. Хальмг келн эс керглгддгин учрар әмтнә ик зунь (бүдүчүднь) келән нурһлҗ медцхәхш. Эндр өдр хальмг келн мартгдхин өмн өргнд бәәсәр ЮНЕСКО-н Улан дегтрт орсмн. Эндр Хальмг Таңһч - Әрәсән Федерацин бас нег әдл зөвтә cубъект мөн.

Хальмг Таңһч Европин дорд-өмн үзгт Иҗл болн Тең һолмудын хоорнд, өмн үзгт Дагестанла, деед-өмн үзгт Ставропольск крайла, деед болн деед-өмн үзгт Ростовск болн Волгоградск областьмудла, дорд талан әәдрхнә областьла, дорд – өмн үзгт Көк теңсәр уһагдҗ меҗәлнә.

Хальмг Таңһчин толһачнь Президент, Хальмг Таңһчин Улсин Хурал (Парламент) Таңһчин элчлгч болн зака үүдәгч йосна хамгин ик орган болҗана.

Хальмг Таңһч зөвин кемҗәтә эврә конституцта - «Теегин йосна бичг» (Степное уложение).

Хальмг Таңһчд эврәннь Таңһчин ончта темдгүд - туг, сүлд болн частр бәәнә. 1989-гч җил болсн әмнә то авлһар Хальмг Таңһчд ут турштан 321 410 күн бичгдсмн, хальмгуднь болхла эн тооһас 47 % болҗ. Хальмг Таңһчд 60 һар келн улс бәәнә. Хальмг келн болхла, Әрәсән олн келн улсин келнә негнь.

Социальн-историческ хүврлтин цагла хальмг келн җисәд социальн статусан эклҗ геедг болв, чинрәрн һоллгч болдг сойлд, орс келнд даагдна. XX-гч зун җилин 90-гч җилмүдт түрүн болҗ «Хальмг Таңһчин келмүдин туск Закан» (Закон о языках Республики Калмыкия) авгдсмн. Эн Закаһар Хальмг Таңһчин государственн келн хальмг болн орс келн болсмн. Юридическ халхар әдл зөвтә болвчн Хальмг Таңһчин государственн келс чинрәрн әдл биш. Орс келн зәңглгч, керг-үүлин, эрдм-сурһулин болн номин чинртә, хальмг келн эрдм-сурһульд, телевиденьд, радиод, барт, театрт, урн үгин литературт, фольклорт, болн келн улсин сойлд, бәәдл-җирһлин хәрлцәнд, невчк-делопроизводствд болн учрежденьсин көдлмшт олзлгдна. өдгә цагт Хальмг Таңһчд келнә политикин һол күслнь болхла, хойр государственн келнә социальн чинриг гиҗ келх кергтә, юмна түрүн хальмг келнә чинр өргҗүллһн.

Сүл арвн җилин туршарт хальмг келнә өргҗлт Хальмг Таңһчд келнә политикин сән ашлвр үзүлҗәнә гих кергтә.

1943-гч җил Хальмг Таңһч, Деед йосна закаһар, зү уга гемшәлһнәс иштә уурулдсмн; хальмгуд Сииврүр туугдла.1957-гч җил эдн му нернәс алдрв, Хальмг Таңһч өмн цага йосна зөвән авв. 80-гч җилмүдт болсн советск олн-ниитин социальн болн политическ кризисин хөөн олн келн улсин хәрлцәнд шин хаалһ темдглгдсн билә. Иим цаг Хальмг Таңһчд болхла, 1991-гч җилә хулһн сар бәәсмн: Хальмг АССР РСФСР-т-Хальмг ССР болв; хөөннь 1992-гч җилин лу сарла-Республика Калмыкия болв.

Хальмг Таңһчд билг-эрдмин, сойлын болн бурхн-шаҗна делгәрлтд саалтг болх юмн уга, таалта цаг учрв. Политическ анч-бәәдл Хальмг Таңһчд батрв.

Хальмг келн - репрессированн улсин келн. 13 җил эдн баг-багар СССР-ин ар болн дорд үзгт туссн билә. Эн йовдл төрскн келнә геедрлтд ик нилч болсмн. Келнә геедрлтәс иштә келн улсин сойл болн эврә медл уга болх бәәсмн. Тегәд, иим бәәдлиг номин халхар шинҗлх керг учрсмн, келнә социальн функцсин өргҗлт күцәгдмин хәәвр болна. Эннь төрскн келнә өдгә цагин бәәдл бас тер мет - келнә социальн дифференциац, келнә босхмҗин чинр, энүнә демографическ болн коммуникативн күч шинҗлх сана зүүлһнә. Хальмгуд йосна зөвән авсна хөөн келнә босхмҗ тохрсмн, болв хальмг келнә чинр XX-гч зун җилин сүл җилин күртл өргҗсн уга.XX-гч зун җилин зун сүл арвн җилд әрәсәд политическ болн экономическ реформс болв, тер учрарчн республиксин келнә өргҗллин бәәдл бас хүврв. Келнә тускар келнә политикин авцс тодрхалгдла закас авгдсн билә. Хальмг келнә төлҗлтин һол төрнь социальн чинрмүдинь босхлһн болҗ һарна. Цуг эн хамгиг- олн-ниит келнд нилчән күргҗәх йовдл гиҗ келх кергтә. Келнә коммуникативн күчн болн демографическ күчн» олн келн дунд ямр дүңгә чинртә болдгиг тодрхалхд ик кергтә болна. Коммуникативн күчн му биш болхла, келнә функцин төлҗт сән болна; демографическ күчн ик болсар келнә чинр өөдән болҗ һарна. Энүгинь баһчудын келәр медҗ болхмн. Өдгә цагин келнә өргҗлт Хальмг Таңһчд XX-гч зун җиләр болхнь эсго талдан. Хальмг Таңһчд хойр келн: хальмг болн орс, государственн болҗ тоолгдна, зуг һоллгчнь - орс келн. Кел шинҗлдг улсинәр болхла, келнә функциональн төлҗлт объективн болн субъективн фактормудла залһлдата. Юңгад гихлә, иим йовдл региона келнә бәәдл тогтана. Хальмг Таңһчд болсн олна то бичлһн XX-гч зун җилин сүл арвн җилд улсин то баһрсинь үзүлв.Эннь Хальмг Таңһчин болн Әрәсән демографин ситуац дор орҗахинь үзүлҗәнә. 1989-гч җил мана республикд-322 579 күн, 1998-гч җил - 317 001 күн бәәснь тодрхалгдна. 1989-гч җил болсн бичлһн-146 316 кү илдксн билә, 1998-гч җил 121 581 күн. Хальмг Таңһчин ут тооһас хальмгуд болхла (титульн этнос)- 45,4 % болсмн. Дәкәд болхла, олн-әмтн баг-багар яһҗ бүүрлсн болна, эн йовдл келнә төлҗлтд үлмәһән хальдана. Хальмг Таңһчд келн улс нурһлҗ этносар этническ йилһрлтәр бәәршцхәҗ, эннь тууҗин иштә: балһснд-нурһлҗ орсмуд; селәнә һазрт хальмгуд. Эн йовдл нигтәр бәәдг, нег келәр келдг селәнә улсинәс балһсна улсин төрскн келнә хүврлт түргн болдгинь үзүлнә. Эннь балһснд бәәдг келн улсин то олн болдгар тиим болна, дәкәд болхла,тедн дунд өрк-бүл тогтадг улсин то бас икдәд йовдгар цәәлһгдҗәнә. Хальмг Таңһчин райодт болн балһсдт бүүрлсн олн келн улсин тәңцәнь бас әдл биш. Зәрм райодт (Кетченеровск, Юстинск, Ики-Бурульск болн нань) хальмгуд олн бәәнә. Эн райодудт хальмгудын то талдан келн улсас эсго олн, нигтәр бәәлһнь келнә өргҗлтд сән, эдн төрскн келән сәәнәр медцхәнә. Иим бәәдл балһсна болн балһсншг селәдин хальмгудт уга, юңгад гихлә, олн келн улс бәәдг учрар. Альд болвчн, көдлмштән, гертән эдн хоорндан орсар күүндцхәнә. Кел олзлһна чинриг чикәр үнлхин кергт келн улсин болн бәәрн улсин төрскн келнә теңцә медх кергтә. Келнә чинрт үлмәһән хальдадгнь - социальн-психологическ һоллгч фактор болдг келн улсин эврә медл. Энүнә хамгин ик кемҗән кел олзлһна дуту-дундыг тегшлнә, келн улсин эврә медрлин хамгин бичкн кемҗәнәс иштә келн мартгддгинь бас меднәвидн. Хальмг келн хальмгудын уханд төрскн болдгнь батрв, нам эврәннь келән эс меддг улс бас тиигҗ тоолцхана. Келнә Заканла ирлцәд, хальмг келн иргчдән республикин общностьд тархагдн гиҗәнә. Хальмг Таңһчин этнолингвистическ болн демографическ цәәлһвр келнә демографическ күч ик бишинь үзүлнә. Хальмг келнә демографическ күчн болхла, төрскн келән меддг хальмгуд республикин олн дунд ямаран процент болдгинь медүлнә. Эннь- 43,5 %. Демографическ күчн хальмгудын келнә общностьд- 95 % болҗ һарна. Болв олн-әмтнә то-диг авлһар болхла, нурһлҗ хальмг келиг төрскн келнд тоолгуднь тодрхалгдв, хальмгар келдг улс гиҗ цәәлһгдсн уга. Тегәд, демографическ күчнә бәәдл хальмгудын эврәннь келнә чинринь медҗәхинь тодрхалдгна. Хальмг келән мууһар медлһнә болн этносин эврә медлин кемҗәнә хоорнд бәәх йилһән дегәд ик болҗ һарчана. Дорас өсч йовх баһчудын хальмг келән сәәнәр дасҗах йовдл хальмг келнә демографическ күч шулун өөдлүлх зөвтә гиҗ нәәлүлнә. Хальмг Таңһчин келнә туск Зака, келнә туск юридическ документсин теңцәг республикин келнә бәәдллә ирлцүлҗ хәләй. 1991-гч җиләс авн общественно-политическ болн экономическ реформ эклв. Эн цагас авн Әрәсәд келнә реформ бас эклсмн. Хальмг келнә общественн функцсин босхмҗд болн өргҗлтд мероприятьс нерәдгднә. Эн йовдлд нилчән күргҗәхнь - хальмг келиг дөңгнҗәх юридическ документс. Хальмг Таңһчин органмудын хамгин түрүн күсл болдгнь - хальмг келиг хадһллһн болн терүнә төлҗлт бәәҗ . Келнә төлҗлтин бәәдл диглҗәх иим Закан һарлһн хальмг келнә хадһллһн болн төлҗлт татг болдгар цәәлһгдҗәнә. Хальмгудын келнә общность иим багмудар хувагдна: 1) хальмг келән сәәнәр меддг улс; 2) келән мууһар меддг улс; 3) төрскн келән меддгулс. Тер дотр хальмгуд дунд хойрдгч болн һурвдгч багмуд элвг. Тегәд, олн-әмтнә җирһлд хальмг келнә социальн статус өөдлүлһнә эрк- биш кергллт учрсмн. 1991-гч җил «Закон Калмыцкой АССР о языках в Калмыцкой ССР-Хальмг Таңһч» гиһәд законодательн акт авгдсн билә. Энүнд Хальмг Таңһчд государственн келн - Хальмг болн орс келн болхмн гиһәд зарлгдсмн. Дәкәд болхла, Хальмг Таңһчин государственн келнә йосна зөвин статус тодрхалсмн, кел олзлһна зөв болн келнә функциональн тархац олн- ниитд зөвшәргдсмн. Удлго «Государственная программа возрождения и развития калмыцкого языка совершенствования других национальных языков в Калмыцкой ССР-Хальмг Таңһч» гиҗ нерәдгдсн көтлвр үүдәгдәд батлгдла. 1994-гч җил Хальмг Таңһчин «Теегин Йосна бичг» һол Закан авгдла. Хальмг Таңһчд бәәдг әрәсән гражданмудын хәрлцәнә кел шүүҗ авлһна зөв Закаһар батлгдв. Федеральн Закаһар болхла, әрәсән государственн келн-орс келн. әрәсән келн-улсин республиканск государственн келн-йирин орс келн болн бәәрн келн улсин (титульн) келн. Государственн келнә статус келнә чинр хәрлцәнә олн зүсн сферт әдләр олзлгдхиг батлна, Государственн органмуд болхла, терүнә олзлһнд юридическ болн социальн-экономическ дөң даана. Хальмг орс келн хойр Хальмг Таңһчд әдл статуста болвчн, хальмг келн олн сферт ирлцҗәх зөвән илткҗәхш. өдгә цагт хальмг келнә халхар Таңһчд олн зүсн көдлмш кегднә, юңгад гихлә, хальмг келн, сойлын болн общественно-политическ җирһлд ик чинрән үзүлх зөвтә. 1998-гч җил Хальмг Таңһчин Президентин Зәрлг һарсн билә: « О мерах по дальнейшему возрождению и развитию калмыцкого языка». Келнә тускар авгдсн цуг документс төрскн келиг җирһлин аль виш халхд олзлһнд тусан күргв. Хальмг Таңһчин ьолн олн келн улсин хоорндк номин мероприятьсин хөөн кел хадһлһна болн төлҗүллһнә туск төрмүд темдглсн билә. Цуг эн хамг 1999-гч җил авгдсн Хальмг Таңһчин « О языках народов Республики Калмыкия» гидг Закан темдгдлә. Мерроприятьс болхла, хальмг келиг аль виш халхаснь чинринь өөдлүлх күслтә. Келнә туск законодательн актс болхла, Хальмг Таңһчд олн келн улс бәәхинь оньган авчана, теднә келнә төлҗлтд дөң болх седвәртә. Хамгин түрүн күсл болдгнь- Таңһчин государственн келнә социальн функцсиг зокацулх, зуг хальмг келнә социальн функцсиг өргҗүләд. Хальмг келнә өдгә цагин функцс Эркн чинртә болдгарнь овәрц оньг эрдм-сурһулин болн олна коммуникацд оньган өгцхәй. Хәрлцәнә цуг сферт һоллгч болдгнь орс келн. Эн цуг 22 коммуникативн сферт олзлгдна, хальмг келн - 15 хәрлцәнә сферт, зәрм сферт хальмг келн баһар олзлгдна (делопроизводствд, судопроизводствд болн нань). Государственн келн чинрәрн иигҗ хувагдна: орс келн – зәңглгч, керг-үүлин, эрдм-сурһулин болн номин халхар, хальмг келн болхла, келн улсин сойлын болн бәәдл-җирһлин хәрлцәни өвәрцәр олзлгдна. Хальмг келн телевиденьд, радиод, барт, театрт урн үгин зокъялд, фольклорт, зәрм халхарнь общественно-политическ кергт олзлгдсн деерән Таңһчин Государственн заллтд олзлгдна. Хальмг келнә чинр иргчдән эрдм-сурһулин халхар өөдлх зөвтә. Хальмг келн шунмһаһар эрдм-сурһульд чинрәрн өөдән социальн сфермудт болн олна коммуникацт олзлгдна, дәкәд болхла, Таңһчд болҗах келнә реформин ашлвр кехд тус болна. Дорас өсч йовх баһчуд хальмг келән дасдг болхла,келнә законодательств бәәһәд, келн олн зүсн сферт олзлгдхла, эннь келнә батрсн бәәдл гих кергтә. Хальмг келнә төлҗлтиг эрдм-сурһульд олзлһар болн сойлын кемҗәһәр медҗ болхмн. Эрдм-сурһулин халхар болҗах келн-улсин диг Хальмг Таңһд XX-гч зун җилин 60-гч җилмүдт зогсагдсн билә. XX-гч зун җилин 90-гч җилмүдт эрдм-сурһулин келн-улсин диг экнәс босхгдсмн. Хальмг келн эрдм-сурһулин дигт сурһулин келн болҗ тохрв. 1993-1994-гч сурһулин җилд түрүн болҗ 24 эклц класс секгдсмн, келн улсин нег школ бас секгдлә. Таңһчин эрдм-сурһулин дигт хойр компонентин социальн-коммуникативн диг тогтсн бәәнә: эннь орс болн хальмг келн. Болв сурһулин заведеньст һоллгчнь болдгнь орс келн. Райодт болхла, багар бәәдг талын келн улсин дурар теднә келн школын предмет болҗ заагдна. Өдгә цагт мана Таңһчд эрдм-сурһулин шин заведеньс бәәнә: бичкдүдин дошкольн учрежденьс (келн улсин багмуд национальн группс болн бичкдүдин садикүд), хальм келиг предмет болдгар гүүнәр дасдг классмуд, дундын сурһулин школмуд. 2000-2001-гч җилмүдт эклц классин келн улсин 3 школ, келн улсин прогимназь, 153 келн улсин эклц классмуд, келн улсин һарин эрдмин һурвн мастерской үүдсмн. Школын өмн болдг сурһулин халхар 3 келн улсин бичкдүдин сад болн 74 келн улсин багмуд эрдм-сурһулин учрежденьст көдлнә. Келн улсин классмудт сурһуль хальмг келәр өггднә. Өдгә цагт хальмг Таңһчд һанцхн ах сурһулин заведень бәәнә - Хальмг Государственн Университет (КГУ). үүнд сурһуль заадг келн - орс келн. Хальмг келнә халхар университет иим күслмүд илткнә: 1) школын болн сурһулин талдан учрежденьст көдлдг национальн кадрмуд белдх; 2) олн зүсн сферт көдлдг эрдмтнр белдх. 1993-гч җил хальмг филологин болн сойлын факультет секгдсн билә, дәкәд болхла, хальмг кел болн литератур заадг методикин кафедр. Энд хальмг филологар болн сойлар шин эрдмтнр белдгднә. хальмг келнә болн литературин багшнр, хальмг келнә болн литературин, орс келнә болн литературин багшнр болн журналистнр белдгднә. җил болһн 72-78 күн иим эрдмәр сурһулян төгсәцхәнә. Хальмг факультетд туслң мергҗлтин эрдм хальмг келәр өггднә, цуг наадк лекцснь-орс келәр. Зуг ах сурһульта эрдмтнриг номин кемҗәтәһәр белдхин төлә Хальмг келәр барлгдсн номин болн сурһулин дегтрмүд кергтә. Эн туст ик көдлмш кехмн. Олна коммуникацин сфер болхла, телевидень, радио болн цаг-цагар һардг бар. Эн сферт келнә хойр компонент илдкгднә-орс болн хальмг келн. Цаг–цагар һардг бар болхла, Хальмг Таңһчд 20-гч зун җиләс авн эклсмн. Эндр өдр цаг-цагар һардг бар нурһлҗ орс келәр һарна. Хальмгар- «Хальмг үнн»-газет, бичкдүдин журнал «Байр» болн «Байрта» гидг газет, альманах «Теегин герл», зәрм һарцс – хальмг келәр болн орс келәр һарна. Радио Хальмг Таңһчд 1925-гч җиләс авн эклҗ көдлсмн. 1926-гч җиләс авн долан хонг болһн орс, хальмг келәр «Шин зәңгс» һарна. әрәсән каналд нег хонгт- 2 час 50 минут радиоһар келгднә, 1 час- «Маяк» каналар келгднә. Материалнь болхла, кемҗәһәрн – орс келәр болн хальмг келәр әдләр өггднә. Хальмг келәр олн зүсн төрмүд хаһлггдна. Социолингвистическ сурврмудар болхла, хальмг келәр өггддг соңсхврмудыг селәнә болн балһсна улс тооһарн әдләр соңсдг болҗ һарв. Радио соңсдг улсин наснь әдл биш, зуг нурһлҗ медәтнр. Нег сәнь-радио соңсдг баһ наста улсин то өсәд йовна. Эннь дорас өсҗ йовх баһчудын соньмсл радиоһар өггддг төрмүдәр чигн цәәлһгдҗәх бәәдлтә. Бәәрн һазрин телевидень Хальмг Таңһчд 1967-гч җиләс авн эклҗ көдлсмн. Хальмг телевиденә һол күслнь- зәңглһнәс нань чикәр хальмгар келлһн. Болв, сурһульта, эрдмтә кадрмуд белдлһнд Хальмг телевидень бас оньган өгнә. Соңсхврмуд болхла, орс болн хальмг келәр өггднә. Баһчуд уул хальмг кел соңсхларн, шин үгмүд тодлҗ авна, келән өргҗүлнә. Дәкәд болхла, телевиденәр хальмг келнә кичәлмүд үүдәгднә. Келн улсин эрдм-сурһулин диг босхлһн, хальмг келнә общественн функцсиг олна коммуникацион сферт болн Таңһчин җирһлиг талданчн общественн чинртә сфермудт олзлһн келнә ясрлтиг үзүлҗәнә. Эн иим болдг учрнь, келнә реформс нилчән күргҗәх йовдл. Реформс болхла, хальмг келнә функцсиг босхсн деер төлҗүлх, социальн статусинь өөдлүлх күслтә. Эн төр сәәнәр хаһлгдх учр бәәнә: хальмгуд төрскн келән болн сойлан хадһлх седклән эс гееҗ. Сүл цагт баһчуд төрскн келән сәәнәр дасҗацхана. Иим сән йовдлд тусан күрдгдгнь номин болн эрдм-сурһулин учрежденьсин үүдәдг мерропроятьс. Эдн келнә, политикин авцар бәрмт кеһәд, Таңһчин хойр государственн келнә социальн функцсиг таарулад, кел өргҗүллһнә көдлмшиг уралан йовулҗана.